Basolu, Carboni E Longu poetas “a taulinu”
I poeti estemporanei sono certamente da considerare parte integrante della cultura e della storia delle comunità isolane; espressione del popolo e loro autentica voce, in quanto hanno rivestito un ruolo sociale di grande rilievo e rappresentato un vero e proprio movimento culturale e di dibattito sociale.
Ogni paese di Sardegna ha cresciuto poeti che ne hanno cantato vita, luoghi e tradizioni, con rime meditate “a taulinu” e versi spesso nati “a bolu”, dal dono innato dell’istintività e per naturalezza d’animo; interpretando e valorizzando, con vitalità lirica, l’identità territoriale, sociale e di memoria degli “universi” locali.
Tra i tanti poeti, che tra l’Ottocento e il Novecento si cimentarono nel centro marghinese di Bolotana, sopravvive principalmente il ricordo popolare dei rappresentativi e validi Bachisio Raimondo Basolu (1843-1876), Bachisio Raimondo Carboni (1852-1935) e Costantino Longu (1904-1978).
Bachisio Raimondo Basolu, con il suo lascito di quaranta composizioni (pubblicate a cura di Italo Bussa e valorizzate dalle associazioni culturali “Passato e presente” e “Società aperta” di Bolotana) si caratterizza principalmente per elaborati d’amore familiare e per versi dal forte tratto satirico, specie nei confronti dei proprietari e notabili locali. A Basolu, poeta colto che frequentò a Sassari l’arcinoto liceo Azuni, è intitolata la Biblioteca comunale. Nato il 10 settembre 1843, da Salvatore e Giovanna Delitala, si spense a soli 33 anni, il 28 novembre del 1876. Ulteriori informazioni biografiche sono contenute nella composizione di Costantino Longu, pubblicata di seguito, e scritta nel centenario della scomparsa del Basolu.
Bachisio Raimondo Carboni è nato a Bolotana nel 1852 e vi visse, continuativamente e da stimato poeta locale, fino alla scomparsa nel 1935. Si fece apprezzare come genuino poeta improvvisatore, sensibile alle problematiche umane e sociali legate al mondo agro-pastorale e di difesa dell’ambiente naturale del vasto e ricco territorio comunale. Con Bachisio Raimondo Carboni inizia la tradizione ed eredità poetica popolare della famiglia Carboni-Enne; prima con il figlio Peppe, il cui ricordo è ancora vivo per il particolare poetare vivace ed immediato, e in seguito con i nipoti Toni, Pascale e Sarbadore Enne. Particolarmente Sarbadore – autore di una ricca e costante produzione, coronata con la pubblicazione della significativa silloge “Musa Bolotanesa” – è autentico rappresentante di quel filone popolare di cantore schietto, tanto caro alla tradizione locale. Nel panorama degli attuali poeti si distinguono, per qualità e notorietà consacrata da diversi riconoscimenti nei concorsi letterari, anche Maria Luisa Pisanu, Giuseppe Concas “Mutzigone” e Antonio Longu.
Costantino Longu, legato indissolubilmente alla cultura del verso rimato, ha coltivato la poesia come il più naturale gesto distintivo per esprimere e rappresentare la vita e lo spirito più profondo delle genti di Sardegna. Oltre trecento poesie in limba e un importante numero di gare improvvisate, con i massimi poeti estemporanei del Novecento, ne documentano il percorso di assoluto valore. La postuma raccolta “Rimas Mias” custodisce significativi e toccanti versi “da vero maestro di vita”, che sono patrimonio ed alimento della letteratura sarda. Costantino Longu, nato il 2 aprile del 1904, scompare il 25 dicembre del 1978.
Mortu est Mimmiu 'e sas terras de Basolu
Mortu est Mimmiu 'e sas Terras,
mortu est Bolottu, mortu est Pirigogu,
ispassu e disaogu
carrasegare intro 'idda.
Tiu tiu nd'hat suttu sa mamidda,
fizu 'e tottos tres,
ladinu dae conca fin'a pês
in limba e in farrancas.
Si li faeddat tenedi forte in ancas
no siat chi t'imponza;
sa salia ti faghet a birgonza
e ti 'entulat su suiu.
Sos faeddos li 'essin culu-culu
comente hat imparadu.
Mimmiu, chi li fit in bighinadu,
l'hat fattu bona iscola;
dae cuddu ch'inghiriat in sa mola
leadu hat sa siensia;
Bolottu l'hat dadu s'esperiensia,
Pirigogu sa manera.
Che neula 'e maju passizera
s'annuat cada die.
Sempremmai la manizat che a tie
sa limba che treutu!
Paret su babbu 'e su terrimutu
tronande in Corte Bella.
Zessu! S'iscapat s'abba 'e sa billella
nos faghet a batussiu.
In fortighes hai postu su negussiu
e las tenet in cassetta.
Si si ponet in bucca sa trumbetta
ti sonat cada ballu,
como chi s'orgoena hat fattu gallu
non cascaviat mai.
Manu Franziscantoni 'e Illorai
hat tantos pensamentos:
comente cheren lu jiuchen sos bentos
lezzeri che veletta.
Como in su patiu cun sa corronetta
est a dare e a leare:
non b'hat ranos de rena gai in mare
cantu narat e affroddiat,
articulos de lezze illoroddiat
cando a destra e cando a manca,
sos codices pilisat cun s'istanca,
iscriet cun su chicazzu,
in fattos de consulta est unu razzu,
in cedulas fundadu.
Como 'su fizzu s'hat assoziadu
ca non podiat bastare,
in taulinu si sezzin umpare
discutende 'ogni puntu.
Cando bi 'enit su giuighe azzuntu
est una vera corte,
non podimis tenner menzus sorte
de haer cust'amparu.
Daghi partorit su talentu raru
tottu serran sa 'ucca,
e isse iscutinat sa zucca
'entulat sa corra
e dae laras li falat in petorra
faeddos e abbau.
Cando s'accordat cun su rau-rau
atturdit su zimitoriu:
si sa 'idda li pagat su mortoriu
za si l'hat meritadu.
Cudd'annu che l'haimis imbarcadu
pro conoscher su mundu
e nd'est torradu connoschende a fundu
sos remos de sa carracca,
e ancora nde mantenet sa casacca
e-i sa berrettina,
e continu la giughet sa 'errina
'e bi torrare andare.
Ma si torramos a che l'imbarcare
compidat sas salinas
e 'ischit cantu pesan sas goffinas
isbarrazende sale.
Fora sas brullas! A carch'ispidale
che lu cherimus giuttu,
e daghi hat haer su macchine iscuttu
torret cun alegria,
ca est troppu seccante maladia
zugher sa conca a perras.
Mortu est Mimmiu 'e sas Terras.
Sas tres sorres de Basolu
Tres sorres si presumen a resone:
in ricchesa e bellura gridu han dadu.
Pallade si faghen, Venere e Giunone,
ma infines sun Vulcanu afframazadu.
Si pro sorte hazis bidu a Maimone,
cun visu cuntraffattu e brusiadu,
tottas tres han de issu sa figura,
mirade cantu giogat sa natura!
Moro pius nieddu e corpulentu
non parturin sae terras africanas;
in logu no agatto a tott'ammentu
figuras gai bizzarras e istranas,
e pro cantu m'aggiuet su talentu
mai mai las tenzo pro umanas.
Chie cuntemplat sa fisionomia
b'osservat donzi trattu de s'arpia.
Cuddos ch'andades per terra e per mare
nade si nd'hazis bidu un'assimizu:
sa cara tottu cotta e pagu nare,
duos poddighes sa fronte e tottu chizu,
sos ojos, veru ispantu a los mirare,
de zimiga los ornat un'orizu;
gai sas chi si 'antan un'accisu
moven a su disprezziu e a su risu.
De tottas tres in generale est custu
chi las faghet unidas e simìles,
però, in particulare, puru est giustu
chi bos cante comente sun gentiiles.
Mesu preuttida e mesu cotta arrustu,
una cara circundat sos facchiles
e-i sas lanas de conca in galanìa
tottu si ligat cun filosofia.
Est sa segunda pius raffinada,
cun mille isconzos in s'oju e in bucca,
sa mama 'e s'Anticristi Annunziada
sa mazarza chi narat santu Luca.
Aiò! cantu paret esaltada,
che in mesu a milli rosas una zucca:
Bellesa veramente supraffina
mesu niedda e mesu merulina.
Sa terza nd'hat regortu bell'e gai
de sas atteras duas pilu e signu.
Chie bene l'osservat narat ahi
Custu est su veru ispiritu malignu!
Cando caminat cun su tai tai
sa coa si manizat a impignu.
Est custa chi si 'antat un'Elena
est de sas filumenas Filumena.
Ite gustu a las bier tottu unidas
cando si mudan de pontificale!
Tres pupusas, tres aes ispilidas
in formas e in pumas uguales,
tres corcorigras pudidas lanidas
paren troddulende est naturale,
tetteras pazzosende sun tres roccos
cun isciallos, cun fettas e fioccos.
Fuide dae me, tristas lontanas,
ca faghides sas aeras insanas
torradeche, torrade a su pantanu
ischiffosas illudriadas ranas!
Che notturnu vampiru americanu
non bessedas a lughe dae sas tanas,
cun trista forma e alidu fettente
bos fuit de su mundu totta zente.
Andadu so arare in annigrinu de Carboni
Andadu so a arare in annigrinu
Cun dun'aradu ‘e pagu ‘e zou,
E duos boes de unu bentinu,
Ambos ispanos e tundos che ou;
Ch' happo biradu su semen'in caminu,
Dae no haer giuttu aradu nou;
Pro curpa ‘e sa timona, ca fit lenta,
M'andaiat s'aradu abbenta abbenta.
Pro curpa ‘e s'aradu, ca fit lenu,
Non nd' happo fattu no de zoronada,
Mancu sinzu faghiat in su fenu,
Pagadu nd' happo sa terra in debbada(s);
Giugher non bi podia aradu anzenu.
Ca fit a mie sa terra intregada;
A massazzare non bi torro prusu
Ch' happo s'aradu bezzu e fora d'usu.
Cantu tempus in donu happo perdidu
In custa terra faghinde sa doa!...
Finalmente bi so oe resessidu,
E poto narrer ch' happo fattu proa,
Però tenia su giuo irmarridu,
Manc'arziare podiat sa coa,
Non bi torro piusu a massazzare
Cun d’un'aradu ezzu, it' happo arare?!...
Mi so postu a l'acconzare
E corpadu apo su conzu,
Pro pagu at affortidu sa timona;
Torr'a bintrare a arare.
E fatt'happo su bisonzu,
Ma però s'hat faina pagu bona.
Arare fio avvezzu,
Ma s'aradu fit bezzu,
M'istaiat continu aggiona aggiona,
E mi so affuttadu,
Pro chi sa terra in donu happo pagadu.
Mai custu creia
De m'esser capitadu,
Intr'e nadale a bettare a istula!...
Torro sa terza ‘ia
Cun su matessi aradu,
Eppuru nd'happo fattu mesa tula,
S'aradu fit fortizzu,
Ma nò bistaiat rizzu,
Sempre afferradu a cannas de ula,
Non giughiat ischina
M'istaiat continu unchina unchina.
Giughia sa idea,
Certu mancar'a fura,
Cun dun'aradu bezzu andare a arare;
A forza ‘e pelea
Nd’happo ‘ettadu una mesura,
Ma isettu no happo e b'ispigare;
Ca nde tenia gustu
L'happo s'aradu infustu,
E mancu gai cheriat bintrare,
Mi retiro affannadu
E cun s'aradu tottu murdagadu.
Sa terra fit infusta,
Creidelu de zertu,
Però bene ammoladu fit su zuncu,
Non fit terra bedusta,
Fit s'aradu iscussertu,
Chi che poniat sa chima in su runcu;
Sa terra fit bagnada.
Non b'intraiat s'arbada
Fia tentadu ‘e la segare a truncu,
Pro chi m'hat consumidu
S'aradu ‘ezzu, su giuo ismarridu.
Debadas mi leo fele,
Tantu non nd'happo achistu,
Mancari puru mi cherza impignare:
Colpadu happo crudele
E totu l'happo pistu,
Mancu pro cussu cheria bintrare.
E deo cun fiacca,
Postu happo dae burzacca,
De sa terra s'affittu a nde pagare;
E m'affutto inchiettu,
Pro chi tentu non nd'happo de profittu.
Si m'affutto est rejone
Oa so ispiantadu,
E comente s'annada happ'a passare!!...
Ness'a unu cuzzone
A bintrare s'aradu
Oe fio disizzosu ‘e semenare.
Sa terra fit superba,
Tuppada fit de s'erba,
Oe fit ancor'aradu a bei intrare;
E mi so postu a sa sola
Cun s'idea de fagher bon'arzola.
Nde fia disizosu.
Arare a surcu prenu
In custa terra, senza coltivada,
Fit tribagliu forzosu
Pro chi b'haiat fenu
Non lassaiat bintrare s'arbada
A fadiga e a gherra,
Mi so postu a matt'in terra
Ma tantu sa fadiga fit debada(s),
Fit unu massu de rena
Ch'in mesu mi essiat una vena.
Ite mala fortuna
Sa chi m'hat persighidu,
Poto narrer chi tenzo mala sorte!
Proad'happo a sa geuna
E non bi so resessidu,
Dae no haer giuttu aradu forte;
Mi causat fastizu,
Su non bintrar'aizu,
Mi paret chi vicina m'est sa morte
E mi causat pena
Su ‘e non bider sa terra piena.
Dia cherrer pagare
A doppiu s'ispesa
Bastet poder arare a surcu prenu
Non est a m'ingrassare
Chi anzis mi procurat debilesa.
E mi faghet andare pius lenu;
Est solu pro gu gustu
De bi fagher bedustu
Mancari siat su terrinu anzenu;
Dia esser discuntentu
Si su trabagliu esseret a su ‘entu.
Proadu happo a denotte
A parte de arborinu
Si ‘ogare podia carchi surcu;
Est debadas chi cotte,
Ca est duru su terrinu
Chi de certu bi cheret su remurcu,
Cun summu piaghere,
Pro fagher su dovere,
Inferocidu chi paria turcu,
Arrughittadu happo sa terra
Cua s'aradu ei su giuo a forz'e gherra.
Beru ch'happo gherradu
Cun pauras de su mundu,
Però già l'happo ‘ìnchida sa posta,
E bi so resurtadu
A toccare su fundu
Cun pelea ca fit sa terra tosta,
E de su semenadu
Nudda bind'hat pigadu,
Non b'hat bessidu nè chimu nè crosta,
Invanu haia gustu
De fagher sa manada a Mesaustu.
Nde so in pensamentu
No ischides proite?
Ohi m'appana su semene isoradu.
Happ'aradu a istentu,
E fit semene mite
Subra pro cussu non bind'hat pigadu;
Non fit semene guastu.
Ma non bi fit su bastu,
Forsis medinde mi so isbagliadu,
Ch'araia a dogn'ora
E micch'essiat su semene a fora.
‘Eo naro ch'est cue sa mancanzia
Ei sa terra non nde tenet neghe,
S'aradu non teniat sa sustanzia
Ca fit cottadu cun cottas de feghe,
Poi non fit su semene in bundanzia
De poder produire s’unu deghe,
Si pro sorte su semene hat mancadu
Deo naro ch'est curpa de s'aradu.
Pro finis, hapo forte triballadu
A forza 'e pelea e de fadiga,
Canta mattana m'hat dadu s'aradu
Ca mi faghiat continu cadriga
Semene pro cussu no bi ndh'at pigadu
Erba no b'hat bessidu e ne ispiga
Mancari siat su massarzu avvezzu
Non ndhe segat de terra aradu 'ezzu.
Pro finis, si s'aradu no est bonu
Menzus s'omine cheret chi si corche'
Pro chi triballat de continu indonu
Ei sa ‘este creo chi s'isporche'
S'aradu forte no ndhe faghet sonu
E non bistat continu dorche dorche
Sempre fattinde bancos e cadriga
Mai su chi bi ettat bei' piga.
Già ti poto Comune lastimare de Carboni
Cantone sarda cumposta subra s’espropriazione de sos terrinos comunales e conseguente distruzione de sas forestas - (Ottava rima torrada)
Cantu ti sento poveru Comune
Chi sos ojos mi faghet lagrimare
Chi ognunu t’hat cherfidu isfruttare
E a su tuju t'han postu sa fune.
Già ti poto Comune lastimare
Candho penso comente ses torrada
Ognunu ti cheriat preziare
Innanti d'esser affrazionada,
Però como ses bene isfruttada
De terrinos, piantas e de landhe
Non fimus cussos tempos isettandhe
Proibidos a linna mancu’andhare.
Già ti poto ecc.
Ognunu ndh'at de te approfittadu
Ca, fit zega sa populazione
Ognunu a chirru sou es ch’at tiradu
E leadu s'hat parte e porzione,
Tota sa poveraza han’orfanadu
Ca leadu nos hana su buccone
Distrutt’hana cussorzas e Comune
Como nessunu no podet campare.
Già ti poto ecc.
Distrutt'hana comunes e cussoza,
E inie su poveru campada
De non bi coizare mancu foza
Sos riccos si l'hant bene cumbinada
Solamente a terra ispiantada
A dispettu de sa iddha a mala oza
A inie su poveru s'appozat?
Da chi no hat inue s'apozare.
Già ti poto ecc.
A inie s'apozat su mischinu
Sendhe su logu totu ispiantadu
Cantu ndh'at causadu s'istrozzinu
Si finas sos camminos hant serradu;
Cantu Guletti e cantu Pilligrinu
Elighes, quercos, totu hant isfundhadu
Su monte che i su campu est resultadu
Nettu chi si bi podet seminare.
Già ti poto ecc.
Nettu chi si b'agatat fina s'agu
Chi sa fera si b'idet dae attesu
De tanta cosa ndhe semus in pagu
- Su meda lu idimus a s'inglesu -
Diciosu cuddhu chi si l'hat muntesu
Sos chi no ndh'ant ndhe leant su fragu
A sa iddha istadu est un'istragu
Ch'est cosa de non poder baliare.
Già ti poto ecc.
Pro sa iddha est istadu un'oro mala
Dae cando su monte hant divididu
Sa rugh'a nois hant postu a pala
A la portare nos hant opprimidu
Sos amministradores de sa sala
Fit unu pius de s'ateru accanidu
In pagos su profettu hant divididu
E pensad'hant sa iddha arruinare.
Già ti poto ecc.
Sa iddha l’hant battida a sa miseria
Pro chi a betia 'e pare fini totu
L'hant piena de ogni cattiveria
Ch'ispendhiant su bene connotu
Ognunu ogat sa sua tragedia
(Narat ch'in cue no b'hat dadu votu)
Pro comente su monte hapo connotu
Pena mi dat su mi ndh'ammentare.
Già, ti poto ecc.
Bortas cantu mi enit a sa mente
Mi dispiaghet, ca est un'ismaniu,
Fit cosa de abitare certamente
Innantis de si apponner su Demaniu,
Invidiosu ndhe fit su Germaniu
De sa montagna, pro chi fit valente
Ca fit ispiju de oro lughente
Pro chie si cheriat osservare.
Già ti poto ecc.
Fit ispiju lughente de tota vista
E pro chie labare si clieriat
Connotu hapo in sa mia pizzinnia
Battire da' inie ogni provvista
Rejone hat sa Comune si m'attristat
Ca l'est mancada cuddha melodia:
In sos beranos su chelu pariat
Candho pigana pro afferrittare.
Già ti poto ecc.
Candho pigana a bettare sa marca
E ancora pro tundher sas arveghes
Tot’attrumados a noe e a deghe
Armados d'archibusu «tric-trac,»
Titinu Sanna cun Anghelu Arca
Cun sos bariles pienos de feghe.
Sos amministradores l'hant sa neghe
Ch'ant cherfìdu su monte abbandonare.
Già ti poto ecc.
Lassad'hant su monte a s'isbandonu,
Chena bi fagher abitazione
Lassendh'a Percy fagher de padronu.
E orfanàd'hant sa popolazione
Rendhidu l'hant unu monte in donu
(Senz'esser mancu 'e custa nazione.)
Fattu b'hat traversinas e carbone
E in s'attu hat pensadu a trasportare.
Già ti poto ecc.
Hat pensadu de segare sas piantas
E fatt’hat carbone e traversinas
Proibidu hat sa zente tota canta
De non toccare de linna un'ispina.
Hat regione Percy s'est chi si anta
Chi a sa Comune hat postu sa ruina
Su monte est nettu che terra campina
Podet in dogni postu carriggiare.
Già ti poto ecc.
In dogni postu bi passat su carru
De cant’est nettu e bene ispiantadu
Cantas muniziones ni hant bruijadu
Tebacc'a foza, bruvura e zigarru.
Ogni mese beniat Baldassarru
Cun unu e duos caddhos barriadu.
Cust'in su tempus meu est capitadu
Sendhe agadiu prima ‘e cojuare.
Già ti poto ecc.
Cuddhas bellas piantas seculares
Chi pro las bider già fint un'accisu
Bene mudadas pariant altares.
Chi fint de su Comune paradisu.
E Percy hat pensadu de atterrare
De las fagher partire de improvvisu,
De sa Comune s'hat fattu su risu
Ch'ant lassad'a isse cumandhare.
Già ti poto ecc.
Fattu b'hat tancas, ortos o binza
Giardinu cun palattu a cun borgata
A sa Comune hat postu sa tinza
E nos hat fattu istringher a matta
Como crepat su riccu e iscosinza
Ca pro s'affittu ch'ogant oro e prata
E si pentint de sa cosa fatta
Ca nachi no bi tiat abarrare.
Già ti poto ecc.
No bi creiat su riccu entrone
Chi Percy bi faghiat istallinu
(Lu creiant coment'e Signorinu
Ch'at post'in sa Planargia su cotone)
Custu giughet diversa intenzione
Chi serradu nos hat dogni caminu
E astrintu nos hat su cinturinu
A manera de no poder illascare.
Già ti poto ecc.
Bene nos hat astrintu sos fiancos;
Nos hat ligad'in pes e in manos
Si est provvistu de certos roffianos
Finas in sos camminos postu hat crancos
Su monte pro chimbanta miza francos
Li hant zedidu sos sindigos bentranos
Hant orfanadu sos populanos
Ca nachi nos lu diat regalare.
Già ti poto ecc.
Como tota sa iddha si ndhe impuda
Ca l'hant lassadu firmare sos pese;
(Si si fint firmados chimbe o sese
Coment'hat fattu Giommaria Uda,
Già si ndhe fit andhadu senza duda,
E issos certos fint bistados rese
Haiant cumandhadu a dogni mese
Non fint andhados mancu a litigare.
Già ti poto ecc.
De si firmare bi fit sa regione.
Ognun'in su logu sou limitadu;
(Ca fit su monte una donazione
Chi da una Duchessa fit testadu.)
Povera, trista populazione!
Riduire t’hant fattu a bassu gradu!
Certu si Delitala fit campadu
Haiat fatt’a totu approfittare.
Già ti poto ecc.
Si campadu si fit Don Zuanneddhu
Sa cosa pius bella fit istada,
Pro chi sa lite fit iniziada
Sos iscrittos che fini intr’e Casteddhu.
Deo bi l'hap'intesu su faeddhu:
«Su monte a sa Comune chi torrada
A sa mama l'hat certu minettada
Candho l'hat nadu a depositare».
Già ti poto ecc.
A sa mama l'hat fattu su minettu
Chi no ndh'aeret de lotto leadu,
Co issu bene fit asseguradu
Chi non perdimus su nostru direttu.
Como già ì'hamus perdidu s'isettu.
De su monte nos hant isorfanadu
Su Demaniu s'est impossessadu
E divididu hat meidad'a pare.
Già ti poto ecc.
Su Demaniu hat bendidu a Percy
Chi fattu b'hat unu mann'acquistu
No bi creimis risultare asi'
Nett’’e piantas su terrinu pistu
Naraiant chi no, ma forsi si,
Chi dogni enale allegru como est tristu
Chi finamentas su riu maistru
Hat devidu sas abbas menguare.
Già ti poto ecc.
Sas abbas sunt de certu menguadas
Ch'ant perdidu finas su sabore
Pro chi pianta vicinu no bi ada
Est corrumpida dai su calore
Innantis fit de piantas circundhada
E abitada dae sos pastores
Pro cussu manteniant su virdore
Chi nemos si podiat saziare.
Già ti poto ecc.
Sas abbas de su monte totu cantas
Fint s'una chei s'atera gustosa,
Ca fint circundhadas de piantas
E fint friscas e bundhanziosas.
Como chie las bidet si ndh'ispantat:
Pienas de ludu e totu lanosas,
Ca sunt de su coltivu bisonzosas,
Virdura cherent pro aumentare.
Già ti poto ecc.
Essende giovanu hapo praticadu
In sos logos lontanos e vicinu
Su monte attentamente hap'osservadu
Chi pariat celeste unu giardinu,
Chi campaiat unu reinadu.
«Lu poto narrer» dae s'elighinu
Oe b'est solamente su terrinu
A campu nettu de poder laorare.
Già ti poto ecc.
Iscusa como Comune e perdona
A lu suffrire poned'a corazu
Fint sos Pisanos in Funtana ona;
Sos Sulas sa cussorza ‘e su Chivarzu;
Don Gabriele s'Ena ‘e Su Idarzu
E in Abba Lughia fit padrona.
Bachis Pilia cun Marta e Corona
Sa cussorza l'hant devida lassare.
Già ti poto ecc.
Pasqualinu Bullitta de Pintore
Peigottu, Pisia e Bonnigheddhu,
E in su Fruscu su postu maggiore
Fit Dominigu Isolo e Giuseppeddhu.
Giuanne Tola su Superiore
Fit in Binza 'e Planu a Bacchileddhu.
In su Cuadu Giuseppe Nieddhu.
Fit cun Andria Corda e Pedru Are,
Già ti poto ecc.
In Mont’estidu fit Zizzu 'e Riu,
Peppe Remundhu Tolo su cumpanzu:
Fissos fìnt de ijerru e de istiu
A dom'issoro battindhe balanzu,
Su monte candho fìt a su faiu
In dogni logu b'haiat affranzu;
S'ingrassaiat su fiadu lanzu,
Non mancaiat s'ite manigare.
Già ti poto ecc.
Oseddhos sa cussorza limitada
Fint sos Corrias; no los abbandono
In Ortachis sos Falchis fint padronos.
E in filu 'e Serra sos Ispada,
Bachis Cosseddhu cun sos fizos bonos
Dai Palai hant fattu s'iscappada!
Bachis Remundhu Longu sa pasada
In Sissiri l'haiat pro isfruttare.
Già ti poto ecc.
Fint in tinnias arbas sos Piceras
E in Camorra sas bamas de Liu.
Sos Fois Baddhe Salighe, abba vera
Fit su consolu de su pastoriu,
Totu paschiant a sa fainera
Perunu tempus b'haiat isghiu
E Zuanne Saccaju sendhie iu
Fit in s'ispina murina a corcare.
Già ti poto ecc.
Totu accudiant a Perca 'e Paza
Ca fit inie su postu mazore,
(Fit, su ricoveru de sa bandhidaza
Sos chi sorvegliaiant sos pastores.)
Sa limba mia no est faularza
Bos lu giuro de homine de onore
Sa memoria de mannos e minores
Est custa si la cherides praticare.
Già ti poto ecc.
Custa si trattat istoria antiga
Ed est cumposta subra sa regione
Ca fia connoschente de sa liga
E connoschia totu sas persones,
E mi cherzo firmare in mesu riga.
Su nomen meu chi est «Bachis Carbone»
Cumponidore 'e muttos e cantone
Pro chie piaghere hat de cantare.
Già ti poto ecc.
Pro finis sa montagna Bolotanesa
Como sì chi ses bene isfruttuada,
A ue cuddhas pompas ti sunt dadas,
Sas chi tenias de naturalesa?
A inue ti est dada sa ricchesa,
Cuddhas bellas piantas cupuladas?
Como pius de ru' no bei hada,
Non b'hat perunu ramu de segare.
Già ti poto Comune lastimare.
A Bachis Remundu Basolu de Longu
(A chent’ annos dae sa morte)
Bachis Remundu, su nostru cantore
fis tue in su seculu passadu,
as in modu mirabile cantadu
satiricas e rimas de dolore.
Che paesanu mi enit nezzessariu,
già chi m’agato in mesu de sos bios,
Bachis Remundu, custos versos mios
presento pro su tou chentenariu.
Deo apo cantadu in Macumere
sende su chentenariu de Murenu:
si tando bi cantesi pro un’anzenu,
como chi pro te cante mi est dovere.
Dae una famiglia benistante
in su barantatrese fis naschidu;
sende d’intelligenzia favoridu
in Sassari ses bistadu istudiante.
Ottentu as sa licenza liceale
su prus distintu ‘e totu su Liceo;
pro cultura non fis comente deo
cun sa quinta in s’iscola serale.
In cussu tempus privu de progressu,
in custas biddas nostras sardignolas,
frequentare sas altas iscolas
a pagos fortunados fit cunzessu.
No as sighidu in s’Universidade
pro ch’a s’istudiu tenzeras amore:
su postu dadu t’ana d’esattore
ca nde tenias sa capazzidade.
A su dovere attaccadu restas,
ma cando t’enin sas occasiones,
tando, in tantas bellissimas cantones
s’istintu de poeta manifestas.
Bi sunu ancora e bene regortas
sas cantones chi allegru cantaias,
però sas menzus tuas poesias
paris cun tegus si che sunu mortas.
Pro te troppu felices sun sas oras,
at s’avvenire de rosa sa tinta:
de una bella giovana distinta
cun affettu sinzeru t’innamoras.
Creinde sas delizias seguras
cussa giovana bella ti l’isposas,
ma sos giaros colores de sas rosas
si sun mudados in tintas oscuras.
Sonniaias d’esser favorida
sa vida tua dae sa fortuna,
s’isposa cara la creias una
cumpagna digna pro una longa vida.
Affalzande sa fide chi ti giurada
su bellu sognu tou lu distruidi:
cun dunu vile amante si che fuidi
pustis chi su inari ti che furada.
Paghe non podes tenner né sussegu,
cun resone a su disisperu zedis,
ca perdes, paris cun cantu possedis,
sa reputazione, s’impiegu.
Ca est crudele sa traitoria
chi t’at privu de consolazione,
est ancora famosa sa cantone
chi cantat “disisperu e agonia”.
Cussa chi de amore t’incadenada,
chi giurat de t’amare cantu l’amas,
bordindedi sas prus infames tramas
s’esistenzia tua l’avvelenada.
Addoloridu, cun su coro tristu,
tue Bachis Remundu mortu sese
cando annos nd’aias trintatrese
in s’edade ch’an mortu a Zesu Cristu.
A sos trintatres’annos che a issu
sa vida l’as finida brevemente;
t’an fattu morrer vittima innozente
mancari chi non t’apan crocifissu.
Non disizas né gloria né fama
ma cheres ch’in s’ismentigu che fales,
sa terra chi t’at dadu sos nadales
ti est bistada idriga, non mama.
Fattu ruer ti ch’ana in su proine,
inveces de ti aer onoradu;
chissà in cantos ana cumplottadu
pro t’aer fattu fagher cussa fine.
Unu cantu non b’at de pedra dura
né una rughe cun pagos fiores,
pro la mustrare a sos benidores
inue fit sa tua sepoltura.
Né lu podimos narrer sutta ‘e cale
cipressu bi fis sepultadu tue,
ca isparidu ses che una nue
traida da’ su peus temporale.
Cussa chi t’at sa morte causadu,
issa chi est restad’ancora in vida,
cantas bortas, chissà, indispettida
sa sepoltura tua at cattigadu.
Nos dat sa fine tua pen’amara
però nois de te nd’amos s’ammentu;
sun sas operas tuas monumentu
ch’alen prus de su marmaru ‘e Carrara.
Cumprendo chi sa mia est una oghe
sola in su desertu de s’incuria,
proite chi de s’odiu sa furia
contr’a tie ancora ch’est inoghe.
Sa gloria, s’onore non t’aggradat,
dae sa cantone ultima l’ischimos,
ma cust’umile omaggiu ti rendimos
in primma chi su seculu ch’iscadat.
Populu chi mi ses a sa presenzia
onora custu dignu fizu tou,
in primma chi s’estendat dae nou
su tristu mantu de s’indifferenzia.
Bolotana, 1976
A Remundu Piras de Longu
In cust’ ora prezzisa in Biddanoa
sun pro Remundu celebrende missa,
e sa famiglia sua siat issa
resistente a sa crudele proa!
Pregade e passenzia tenzedas,
cust’ idea bos siat de consolu,
chi non lu pianghides bois solu,
sos chi lu pianghimos semus medas.
In cust’ ora sò solu in domo mia,
a dainanti de su crocifissu
m’ imbenugio e pensende a issu
recito trista sa pregadoria.
Bi fia cherfid’ essere presente,
iscusade, si goi da’ lontanu
sò preghende, m’ agato pagu sanu
dae parizzos annos sufferente.
Deris manzanu, appenas chi custa
partecipazione apo rezidu,
restesi tristu e adoloridu,
cun lagrimas sinzeras l’ ap’ infusta.
In angustia e in discunfortu
est tota sa Sardigna addolorida:
si fattu nd’ at piangher sende in vida
prus nde faghet piangher pustis mortu.
Però ti siat de consolazione
famiglia trista in tantas penas tuas,
su pensare chi cun sas rimas suas
l’ at cumprida una santa missione.
No est zertu ebbia pro sa rima
ma pro sa sua bona umanidade
chi sa Sardigna cun sinzeridade
lu rimpianghet e li dat istima.
Prego pro issu s’ eternu riposu,
sa lughe giara de su paradisu,
sa paghe de sos bonos, su sorrisu
de su Deus ch’ est babbu piedosu.
Bolotana, Maggiu 1978
Lamentu de su giovanu zegu de Longu
1
Cando in sos vint’ annos est sa vida
est piena de briu e allegria,
invece deo custa vida mia
la sò passande sempre addolorida;
dae cando apo fattu sa naschìda
sò privu de sa lughe giara e bia:
send’ in mesu de tantu iscurigore
m’ est intimu cumpanzu su dolore.
2
Naran chi bellu est su firmamentu
in sa notte cobertu de istellas,
chi totu luminosas sunu e bellas
e si poden contare a chentu a chentu;
eternu est s’ insoro movimentu
e totu sas passadas parentellas,
dae cando s’ est s’ omine connotu,
ispantadas si sun de custu motu.
3
Chi su poeta cantad’ e onorada
naran ch’ est s’ aurora bell’ assai;
est un’ incantu comente l’ indorada
s’ alta chima de su monte Palai:
solu a mie m’ attristat e m’ accorada
ca non la poto cuntemplare mai
cussa meravizosa visione,
la ido cun s’ immaginassione.
4
Su sole luminosu in s’ oriente
naran chi su manzanu si presentada,
s’ iscuru de sa notte l’ annientada
cun dogni raju sou risplendente;
non l’ ido, mi abbizo solamente
comente mi recreat e cheghentada
custa persone mia addolorida:
mi faghet bene pro chi non lu ida
. 5
Nde sunu privos custos ojos mios
de ider sos lontanos orizontes,
sas chimas maestosas de sos montes
u’ est totu recreu in sos istios,
sas abbas cristallinas de sos rios
falande in pianuras e in pontes:
non las bido sas abbas cristallinas
pasidas arrivende a sas marinas.
6
Las intendo sas dulches melodias
de sos puzones, como chi est beranu;
dae s’ adde ighina, ogni manzanu
nd’ enit su cantu a sas origias mias;
comente sulcan sas celestes vias
bolende a trumas cun bolu galanu,
de sas alas sa muida l’ intendo
e cantu sun felices lu cumprendo.
7
Cando su chelu no est prus serenu
ma bi at nues cun iscurigores,
tando, formadu de sette colores,
presentare si det s’ arcobalenu;
deo chi sò de tenebras pienu
non los bido sos suos risplendores:
pro me b’ est su nieddu solamente,
non nd’ esistit colore differente.
8
Ahi! Cale cuntentu mi procuro!
Cale alliviu limba mia imploras!
Sa notte mia no est doigh’ oras
ma est notte chi durat cantu duro;
che-i sa vista, su coro mi oscuro,
non b’ at tramontos e né auroras
pro me, chi sò in fissa disfortuna,
né nottes illuminadas dae sa luna.
9
Cantos poberos b’ at chi si lamentana
ca non faghen peruna conquista;
lu possedin su bene de sa vista
eppuru mancu gai si cuntentana;
si custa pena mia isperimentana
tando passan’ abberu vida trista!
Cando mai sas dies tranquillas
non passat chie at sanas sas pupillas?
10
Non nde passao de penas amaras
s’ est chi sana sa vista possedia:
poder dare unu asu a mamma mia,
mirandeli sa vista, cun sas laras;
totu abbrazzare sas persones caras
chissà cale cuntentu proaia!
Privu de custos oscuros abissos
issos mirende a mie e deo a issos.
11
Sos nuraghes, monumentos antigos,
visitare non poto a sa sola;
a su nuraghe de “Tittirriola”
mi nd’ an pigadu sos mios amigos;
si sun fattos pro paghe o pro intrigos
accertadu non l’ at perun’ iscola:
pensend’ in millenarios cuntrastos,
los tocco e non los bido custos crastos.
12
In sa chima ‘e Palai maestosa
oe m’ agato chi est die giara;
Gennargentu si bidet e Limbara,
sos mares d’ Oristanis e de Bosa;
sa Sardigna chi est meravizosa
deo non l’ ido, ite pen’ amara!
Sos ch’ an sa vista tra issos allegana
e cantu iden a mie l’ ispiegana.
13
Frequente che pigo a cust’altura
pro respirare sanas sas aeras,
inoghe buffo sas abbas lezeras,
de sos buscos mi godo sa friscura;
non cuntemplo però, pro disaura,
altipianos, baddes e costeras:
realizare non poto sa brama
d’ider s’incantu ‘e custu panorama.
14
De Ortachis in s’abba cristallina
b’apo buffadu e mi sò infustu;
non ti bido Maria de Mesaustu
chi ti nd’an postu in custa raina:
a tie m’invoco che mama divina
s’est chi leare mi che podes custu
iscurigore, ca potente sese,
de te imbenugiandemi a sos pèse.
15
Isco, Maria, tue podes meda
che mama de s’intrea umanidade;
nemmancu tue l’as sa facultade
mancari custa grazia chi ti peda,
ma cunzedimi nessi chi posseda
sa lughe vera de s’eternidade.
No ap’a esser in eternu puru
cundennadu de viver a s’iscuru!
Su pizzinnu zegu de Longu
Oh mama, ite fizu ch'as connotu!
Forzis troppu t’istimo ca non t’ido.
Cando t’abbrazzo, c’a s’istintu obbido,
de su coro tou intendo su motu.
Solu a tie, mamma, sò devotu
ca in brazzos tuos mi drommo e m’acchido,
ma, ite pena, cando mi nd’ischido
sos ojos restan drommidos etotu.
Oh Deus meu, dae s’alta dimora
custa grazzia mi cuncedi ebbia
chi ti domando in custu momentu:
dami sa vista, nessi pro un’ora,
pro lu ider su visu ‘e mamma mia,
poi torrami zegu e sò cuntentu!