Salvator Ruju, l’Agniru Canu delle poesie in sassarese
Salvator Ruju (Sassari, 6 maggio 1878 – Sassari, 21 giugno 1966), che nelle opere in sassaresu impiegò il pseudonimo Agniru Canu, è certamente uno dei grandi poeti e prolifici autori in turritano; parlata della significativa e popolosa fascia territoriale della Sardegna nord-occidentale, che interessa diversi comuni della Nurra, Romangia e Anglona. Il sassarese, per via della sua collocazione territoriale, particolarità linguistiche e caratteristiche fonetiche-lessicali, è considerata e descritta come lingua ponte/contatto fra il corso-toscano e il logudorese. Attualmente sono soprattutto i giovani, tra i 15 e i 24 anni, a dichiarare un uso frequente del sassarese nella quotidianità.
Salvator Ruju, figlio dell’agricoltore Francesco e di Teresa Mannu, si distingue giovanissimo nello studio. Si laurea in Giurisprudenza a Sassari nel 1901 e in Lettere a Catania, nel 1908, discutendo una tesi sul Petrarca con Luigi Capuana. È fondatore a Sassari del settimanale goliardico “Il Burchiello”, che annovera come collaboratori, tra gli altri, Sebastiano Satta, Antonio Ballero e Salvatore Manconi. Con il conseguimento della laurea in leggi si trasferisce a Roma ed inizia una costante collaborazione con “La Nuova Sardegna”: puntuali articoli di critica letteraria e di cronaca mondana e sociale della Capitale. Frequenta gli ambienti artistici e letterari, anche grazie alla Deledda, e oltre le collaborazioni giornalistiche scrive versi e pubblica novelle in diverse riviste. Il suo esordio letterario risale comunque alla pubblicazione delle sillogi A Vent’anni (1898) e Palmira (1899). Lo consacrano invece poeta in sassarese, appunto con lo pseudonimo di Agniru Canu, le raccolte Agnireddu e Rusina (1956) e Sassari vèccia e nòba (1957). Al poeta della Sassari zappadorina sono stati intitolati il premio di poesia “Agniru Canu”, istituito nel centenario dalla nascita, la cui prima edizione vide vincitori ex aequo Aldo Salis e Dino Pirastru, e una piazza nel centro cittadino, dove dal 1980 è collocato un ritratto bronzeo realizzato da Gavino Tilocca. Dal 1910 si era ristabilito stabilmente a Sassari, dedicandosi all’insegnamento ed ad un’intensa attività giornalistica e letteraria che gli dona una duratura notorietà. Agniru Canu, con le composizioni in sassarese ha espresso in modo genuino il suo amore alla città e ai suoi abitanti che ancora oggi ne custodiscono un affettuoso ricordo.
Pascha d'amòri
Chi prufumi di fiòri,
canti disìzi i lu córi!
Giunti sò li rissignóri
a la Pascha di l’amòri.
T’aggiu i li zerchi acciappada,
e abà più nò ti lassu,
e ti sigu a passu a passu
darédd’a l’Addulurada.
Nò ni possu abé d’assentu,
senza tè vibu in affannu.
Vèni vèni… Cant’è mannu
chisthu bè chi pa tè sentu!
Lassa i la pruzissïoni
a mamma tóia arrasendi.
Candu lu Cristhu è passendi
cresci la mé passïoni.
Li tó basgi, chi piazeri!
Nudda v’è cussì lichittu,
canti vólthi t’aggiu dittu
chi sò dòzzi che lu méri!
Chi prufumi di fiòri!
Canti disìzi i lu córi!
Giunti sò li rissignóri
a la Pascha di l’amòri.
Sirinada
Passù in carrera pa tè,
pa fatti la sirinada.
Chi bedda notti isthillada!
Canta luzi in zeru v'è!
Si abà se' sonnïendi,
sunnièggiadi a me soru.
Cansamiru chisthu doru,
no mi lassà suipirendi.
Passu in carrera pa te.
La ghiterra sona e dizi
lu ghi suffru a tutti l'ori.
Pigliadiru lu me cori,
fallu pa sempri firizi.
La ghiterra torra a dì
ch'edda puru è affriggida.
No è vida la me' vida.
si tu no m'ami, Rusì.
Passu in carrera pa tè.
Si abà sei isciddada
dammi un signari d'amori:
gettami soru un fiorì
da la pasthera incantada.
Passu in carrera pa tè,
pa fatti la sirinada.
A Prédu Casu pa lu só zinquantenariu sazzardhotari
O Prédu, Prédu méiu,
ti lu vurìa da tantu tèmpu dì
chi in chisthu mòndu nósthru, ch’è piènu
di ladri, di briganti e d’assassini,
vi n’è calchun’ancóra ch’à i lu córi
la fèdi e la fïara
di li paràuri santi di Gesù.
O Prédu méiu, e tu
unu di chisthi séi,
chi Déiu da lu zéru z’à mandadu
pa fà vidé a nói,
chi sèmu piccadòri,
cant’è lu só pudéri:
di li grazi e di tutti li virthui
t’à dadu gudimèntu.
E sazzardhòtu séi distint’assai,
pueta e ischrittòri
in dugna tèrra nósthra funtumadu.
E la tó bòzi d’àgniru a intindilla,
candu tu pridighèggi, indïusèggia.
Ma lu tó córi fattu
di tanta caridai,
di lùzi d’ebagnériu,
è la più bèdda còsa chi tu ài.
Pudissia, in chistha dì di la tó festha,
vinì a lu cumbidu
cun tutti li disìzi,
turrénd’a sunnïà
la nósthra giubintura,
chisthu fiòri vibu chi s’è mórthu!
Oh, assé affacc’a tè
pa ditti tuttu cantu lu chi sèntu,
e arrasà impari
pa la dì di la pazi universari!
Vinissi chistha pazi disizada,
fùssini tutti l’òmini fradéddi,
e cristhïani avvéru
cumènti ni vidisini i lu mòndu!
E cansaristhia allóra
l’affann’e lu pïèntu.
E chisthi nósthri dì di la vicciaia
li tói, Prédu méiu, glurïósi
i lu paesaréddu
chi ti vó tantu bè,
li méi, chi inòghi trasginèggiu
fèndi calchi canzòna pa ivagammi,
saristhiani firizzi.
La Cavalcada sardha
A Mario Delitala
Si voi nò vi crididi, a lu chi pari,
fédi còntu chi sia tutt’una fòra.
Pa mè, chi sògg’ancóra Agniru Canu,
è tuttu viridai sacramintari.
Déiu Nósthru Signòri, i la só glória,
cu l’Àgniri, li Santi e li Bïadi,
dizisi in d’una dì di bonumòri:
– Vógliu invintà una còsa sovrumana,
chi i lu mé mòndu nò s’è vistha mai,
e rigarà a Sassari la vógliu,
ch’à córi bònu e mi vó bè assai.
E sùbidu in d’un fìata, meré,
fési nascì la Cavalcada sardha.
Chi maraviglia sia, già lu sabédi.
M’abbastha dì chi un grand’americanu
ch’è andadu pa tant’anni gira gira
finz’i lu cuntinenti più alluntanu,
appèna chi l’à vistha, ciar’e tòndu,
sùbid’à dittu, cu lu cór’in manu:
– È la più bèdda còsa di lu mòndu.
Éiu dubaristhia abà dischribivira
parchì l’usanzia nóba vó cussì,
ma, mé figlió, mi màncani li fózzi
chi la vicciaia mi z’à porthu a un’ara,
e lassu chisth’imprèu di l’ischribì
a Firippu Figari, a Tavolara,
o a Cesaracciu, chissu basciuttinu
chi cand’ischribi è althu, althu avvéru.
Pa còntu méiu accó la fantasia.
Accuglidi da tutti li giardhini
màzzuri bèddi di dugna fïòri.
A pòg’a pògu fédiri criscì
lassèndi li matèssi só curòri.
Dédiri pói, còsa miragurósa,
l’anchi la cascia li brazzi li cabi
cumènti l’àni abà li cristhïani
e i li tanchi sardhi li cabaddi.
Dìdiri, sunnïendi a chisth’incantu:
– Lu sòri, ròsa e òru, v’abbaida,
lu zéru biaittu è ammacchïadu.
Cun chissa grazia vósthra, andédi andédi,
a pédi a cabaddu e cu li carri
parad’a féstha cumènt’e l’althari.
Sédi fïòri voi, fïòri sédi,
e, dugna tantu, féd’un duru duru,
una curòna manna gira gira,
cun accisu di mùsiga sulèna
cumènti còsa sia di paradisu.
Chistha la fantasia, la Cavalcada.
E visth’abéddi lu ch’à dittu Déiu:
Una còsa chi nò s’è vistha mai.
E la matèssi còsa vi digh’éiu.
Una fòra nò è, nò è una fòra.
Mancarri chi sia vécciu, vécciu assai,
lu cabu, in óra bòna, è ancora sanu.
Crididimi: nò sòggu còs’è fàura.
Paràura di sardhu. Agniru Canu.
Babbu méu, ziu Franzischu
Babbu già éra un giardhinéri avvéru
e agriculthòri di bòna ginìa.
Assai bè vurìa
a l’àiburi, a la tèrra, a li fiòri.
Artistha éra, e canta passïòni
punìa i li trabagli gróssi e fini,
fùssini aglióri manni e burdhurini,
infilchiduri di mèri o di ròsa!
Abiridài n’abìa pa dugna còsa:
di bèdda fantasìa li só curòni,
di grazia diricada li buchètti.
L’abussi visthu fèndi l’ischudètti!
Còsa rara chi ni l’andéssi mari.
Èddu, i lu só giardhinu funtumadu
(pògu più giòssu di Santamaria),
éra lu masthru di li giardhinéri.
In chiss’incantu vèrdhi,
i lu prufumu di tanti fïòri,
éiu passaba la mé pizzinnìa.
Dabói, addorumànnu,
in d’un mamèntu l’incantu è finidu:
lu giardhinu zi l’àni fragassadu
cand’àni fattu cu li mari trassi,
a zighizaga, chidda ferruvìa
chi Sassari mattagna e ciunfraióra
ciamaba allóra “La carrabardhassi”.
A tè, Rusì
Feu nò éra, e nè tontu,
e nemmàncu mal visthudu,
puru cantu v'è vurudu
prima chi mi déssi contu!
Candu ti passaba affaccu
e la sóra, suipirendi,
t'intindia dì ridendi:
- Eié, chisthu cant'è maccu!
Maccu éra, già lu sòggu,
nè sabìa più còsa ditti,
e zirchaba cunvinzitti
cu l'ucciadi a pògu a pògu.
Ma n'abìa asgiu, n'abìa
di passà fendi l'uccittu,
e di fatti lu surittu
candu mamma tóia iscìa.
Ti zirchaba dugna dì.
Ohi chi frébba manna manna!
Figgiurendi la tó ianna,
mi paria di murì.
In carréra e i la cuntrada,
nò vi n'éra althra vaggiana
cussì bèdda e risurana,
fazzindina e bè educada.
Chi lichittu lu fabeddu!
Éiu mi n'ammachiàba,
e la nótti sunnïaba
l'ócci tói di pinnadéddu.
Nò n'abia nò d'assentu,
troppu troppu éra infirizzi,
e pinsaba d'intramizzi
fradaréddu in d'un cunventu.
Ma una séra i li pidrissi
di Sant'Anna, tu éri tristha...
T'abbaidu e a la vistha
m'è parudu chi suffrissi.
A un miràguru cridìa
fattu da Nósthru Signòri.
Canta duzzura d'amòri
lu mé córi si gudìa!
D'assé in zéru m'è parudu
cu lu córi indïusadu.
La dì infattu, i lu marchadu,
da Cristhina aggiu sabudu
ch'éri assai di faccia mara,
nè abì gana di ridì
parchì éri da trè dì
a duròri di casciara!