Barore Tucconi di Buddusò, cantadore di inconfondibile stile e cultura, nella collana “A Lughe 'e Luna”
Di Barore Tucconi ( Buddusò, 17 ottobre 1885 – 24 marzo 1969 ) sono ricordate come memorabili le disputas con con i migliori poeti estemporanei del Novecento, quali erano i rinomati e stimati Remundhu Piras, Barore Sassu e Peppe Sozu. Tucconi, cantadore di eccelso livello e capacità, sapeva competere e affrontare con sapiente cultura i diversi temi delle gare; con personale stile discuteva in otadas di problematiche esistenziali, civili, sociali, storiche, filosofiche e religiose. E proprio per la valenza del poeta e per il riconosciuto contributo dato a “fare la storia” dell'arte poetica estemporanea sarda, il Comune di Buddusò ha contribuito, con Fondazione di Sardegna e Pro Loco de Uddusò, alla pubblicazione titolata “Barore Tucconi”, a cura di Giuseppe Molinu e inserita nella collana A Lughe 'e Luna, edita da Domus de Janas; un significativo volume per dare “il giusto valore, la giusta importanza e il giusto riconoscimento alla figura di Salvatore Tucconi”. Salvatore Tola, in un contributo alla pubblicazione sottolinea l'utilità del libro, lavoro inedito, “che insieme al ricordo della persona” ne salvaguardia anche “il tesoro di pensieri, di parole e versi che aveva regalato al pubblico nel corso degli anni”.
Il libro presenta, a cura di Tomaso Tuccone, una bella ed esaustiva scheda biografica di Tiu Barore e un approfondito saggio di Giuseppe Molinu che analizza “una vita dedicata alla poesia” nei vari aspetti (stile, musicalità e durata nello sviluppo delle tematiche, etc...); inoltre, preziosi contributi alla conoscenza del poeta buddusoino vengono da sos ammentos di Peppe Sozu, Mario Masala e l'indimenticabile professor Paulu Pillonca. A corredo dell'opera riportate diverse gare, modas e il CD relativo alla storica disputa, del 29 giugno 1955 a Baratili San Pietro, tra Tucconi (Testamentu Nou) e Piras (Testamentu Betzu).
Tiu Barore, figlio di Salvatore “Manchitta” e di Maria Teresa Bacciu, frequentò a Buddusò la terza elementare; pur essendo impossibilitato a continuare gli studi, lì coltivò da autodidatta con formative letture umanistiche. Rimase orfano di madre all'età di 15 anni e altrettanto giovane scoprì il talentuoso dono della poesia. Non ancora diciottenne esordì come poeta estemporaneo – il 3 ottobre del 1903 e con la conquista del primo premio – ad Alà dei Sardi in una gara che vedeva partecipare i già mitici Cubeddu, Farina e Testoni. Tra il 1903 e il 1913, oltre allo studio e perfezionamento poetico, si impratichì nel lavorare il granito e nell'arte di scalpellino. Per migliorare la propria condizione economica, aspirazione di tanti sardi in quegli anni anteguerra segnati “da annate disastrose, causate dalla siccità”, emigrò in Francia. A Marsiglia esercitò il lavoro di scalpellino e conobbe il poeta Giovanni Fadda di Fordongianus, finché non dovete rientrare a Buddusò per lo scoppio della prima guerra mondiale; vi partecipò, con diversi ruoli e servizi, prima nella Brigata Cagliari come telefonista e successivamente aggregato alla 35esima divisione operativa in Macedonia. Tiu Barore, forgiato dalle sofferenze in trincea e dai tanti lutti familiari, si dimostrò sempre uomo di forte carattere, amante del lavoro e secondo il ricordo del figlio Anatolio “ era un pater familiae che ha inculcato a tutti i figli oltre che dei sani principi morali l'amore per la cultura”. Il poeta buddusoino, se si esclude il periodo di proibizione delle gare dal 1932 al 1937 con il Regio Decreto “clerico e fascista”, visse un'intensa e continuativa attività di gare poetiche in tutte le aree territoriali e linguistiche dell'Isola; godeva di grande stima e rispetto e perciò costantemente invitato alle frequenti disputas che caratterizzavano le tradizionali sagre e feste sarde. L'ultima gara fu l'8 ottobre a Narbolia con Piras, amico e avversario da sempre, per la festa di Santa Reparata.
Poetas: Barore Tucconi - Remundhu Piras
Tema: Occidente - Oriente
Anela (festa de Santa Maria)
1. Tucconi
Sos logos ch'hamus tentu sos natales
sun pius bellos a cantu mi creo;
ue naschimus sos originales
chi de pius e mai no nd'affeo;
e semus nois tottu occidentales
connosco zente e los difendo deo;
toccat de logu faeddar'e zente
ch'a mie m'est toccadu s'Occidente
2. Piras
Custa terrena isferica dimora
divider perra perra has fattu contu;
no l'has fattu pro fagher un'affrontu
ca pagu in paghe paret a cust'ora;
a unu han dadu s'ala 'e s'aurora
e a s'atteru s'ala 'e su tramontu;
da' ch'han dadu a Barore s'Occidente
deo devo difender s'Oriente.
3. T
In Oriente est su sole essidu
e has bidu su primu risplendore:
su sole su caminu nd'hat sighidu
ch'ammustrat unu circulu mazore;
mì, chi sa lughe viva che hat finidu
e che hat agabbadu su calore;
paret semper in giru gai e goi
inue istadu est prima inue poi.
4. P
Naras, su sole in Oriente 'essidu,
sa lughe hat cominzadu da' inie;
innanti innanti illuminat a mie
eo primu su sole l'hapo 'idu;
e cando hat illuminadu a tie
fìt già a su tramontu cunferidu;
ammitto chi no ti lasset in rughe
ma tue pustis l'has bida sa lughe.
5. T
Chei s'abba chi falat in sa foghe
cand'est currende unu riu maduru;
che cando est da-e s'altu una 'oghe
cumandante ch'hat podere seguru;
e-i sa lughe cand'issa est inoghe
in Oriente b'est tando s'iscuru;
jà lu cumprendet ognun'individu
tantu lugore e iscuru est partidu.
6. P
Ma deo no ti cherzo dare abusu
però la ogas fatt'eo sa die;
innanti innanti illuminat a mie
cheret narrer mi calculat piusu;
cand'ennid'est a dare lughe a tie
ti che hat dadu da' mesu die in susu;
si che fìt avvicinu a su tramontu
cheret narrer nd'hat fattu pagu contu.
7. T
Bid'hat sa lughe chie curret e bramat
ca 'enzend'a cust'ala si distinghet,
cheret narrer chi ogni parte amat,
sa terra de sa lughe sua tinghet;
e a mie custa lughe la giamat
chie la tirat, chie nde l'ispinghet;
ma, a lu narrer nois no cumbenit
ca tantu ogni die andat e benit.
8. P
Deo no naro cun gentile briu
ch'hap'abertu sa perra 'e su balcone;
a su sole cando est dende s'adiu
e nde tenes minore purzione;
eo tenzo su fruttu primadiu
tue tenes s'ultimu crabione
e cando nd'enis tue soddisfattu
deo nde so consoladu e attattu.
9. T
Che unu dardu da' s'arcu s'iscoccat
e a i cussos sa ida devastat,
gai sa lughe a inoghe s'imbroccat
e ne unu ne atteru guastat;
e pro cussu in sa parte chi mi toccat
pro esser coment'eo ja mi bastat;
a mie bastat chi ‘enzat de gai
atter'e pius no nde cherzo mai!
10. P
Si ti bastat sa tua purzione
naras chi ti cuntentas d'una perra;
però a s'ala mia hapo rejone,
ch'illuminadu innanti hat ogni serra:
cand'ispuntat su sole in su balcone
innalzat sos irramittos sa terra;
s'imbenujat ca s'alba eterna contat
no s'imbenujan a da chi tramontat.
11. T
Eo no cherzo nudda de s'anzenu
tantu sa cosa est bene dividida;
tue intantu has parte 'e su selenu
sa parte mia a tardu ch'est fìnida;
cando est sa campagna tua a fenu
est sa campagna mia florida;
un'ortu 'e granizia de seguru
poi bi hat bastante atteru puru.
12. P
Però su fruttu meu hapo seguru
l'onoro fìnas che agricultore;
has a narrer: - nde ponzo deo puru -
sa parte mia hat pius su calore;
cando su trigu tou est in fiore
deo jà tenzo su ranu maduru;
prima lu semeno. e pustis lu zappo:
prima l'incunzo e innantis de pappo.
13. T
L'hapas de bonu e lassa su desizu
eo pro cussu no so in deliru:
como hamus de sa lughe nadu aizu
e passamus a un 'atteru respiru;
sa zente tua hat tentu prammizu
comente e-i su sole andat in ziru;
ca s'est a stala mia riversada
e a sa terra vergine agatada.
14. P
Sa zente mia firma e genuina
nd'est bennìda cun s'evoluzione;
ti nd'hat battidu sa prima dotrina
e battidu ti nd'hat sa religione;
hat battidu sa prima istruzione
de sa leze terrena e sa divina;
tue la trattas como e ti nde afforras
ma, cando cussu depidu mi torras?..
15. T
Chi siat pro istintu o pro ver'arte
fìnas versadu s'odiu ch'infunda;
da ch'agabbada est sa prima partre
accò chi ch' 'enit sa gara segunda;
nemmancu s'ora est bennida chin Marte
ca putreu b'hat puru e baraunda…
e in sa baraunda restas tue:
chirchende custu e s'atteru tottue.
16. P
Deo fìa a s'amore abetuadu
podia puru cambiare dea;
mancuna gherra no hap'agatadu;
ma l'hapo si la cheres ti la lea.
ma gherras eo no hapo tramadu
ca est diversa sa mia trincea.
Ma gherras pro feminas, no nde fatto
ca tottue che omine nd'agato.
17. T
Finas a como d'amor'est s'iscena
e-i sa parte 'e Marte m'est lontana;
da chi leas cantu hat sa terrena.
Atanasia pinghet a mattana;
bennid'est Paris pro sa bella Elena
cuss'est s'infame 'e sa razza Trojana;
a tie toccat chi sas tuas ames
e lassa sas aziones tott'infames.
18. P
Pro che leare una femina anzena
crese chi siat un'omine ingratu;
a sa femina cheret sa cadena
ca l'aggradat de s'omine su tatu;
no est Paride ch'hat furadu Elena
ma est Elena chi l'hat postu fattu:
ca sas feminas tuas jà si s'isbandan
chi a da ch'iden omine si ch'andan.
19. T
Ma nara, a un'ospite cantu est feu
a fagher aziones che Atila!
Bennidu sese a su foghile meu
e dispostu ti sese in sa fila:
andadu est Menelau e Odisseu
e l'hat nadu: S'isposa torramila!
Torra s'isposa e-i s’interessu!
Inveces l'hat rispostu a su revessu.
20. P
No! - Paride devet haer nadu, creo, -
no ti la torro sa bella contissa,
ca no ti l'hapo. no, furada deo
chi est cherfida 'enner jà est issa;
m'hat fattu de m'amare sa promissa
da chi si nd'est bennìda mi la leo;
peus pro te chi ses istadu tontu,
l'haias e no ti l'has tenta contu!
21. T
Non ti cretas deai bellu meu,
ca s'omine 'e aziones est su mere;
bidu has sa proa de Zuseppe Ebreu
ch'hat fattu 'e Puttifarre sa muzere:
a sas rejones ch'hat fattu Odisseu
l'obligat a cumprire su dovere.
Paride, inveces, nd'est torradu tristu,
m'andamus como a bider s'acuistu!
22. P
Deo s'amore creo una fortuna
e disgrascia in s'amore no bi nd'hada;
Elena bella fìt che una luna
ma, Paride si l'hat mariolada;
ca fìt cun su maridu a sa dejuna
inveces Paris jà l'hat consolada:
sa femina lezera si che 'olat
e si ch'andat cun chie la consolat.
23. T
Lisco ch'aggradan sos sognos suaves,
a tottu gradan recreos alenos:
però sas faziones sunu graves
chi pienan sos coros de velenos:
mill'e chentu e sessanta ses naves
tando hana formadu sos Ellenos:
e a sas proas hana postu manu
in sas bellas muraglias de Dardanu.
24. P
Però no trattat Marte su Paride
cun Elena ses semper divertidu;
ca sa femina tua 'e paga fide
teniat pagu amore a su maridu:
appena un 'Alessandru bellu hat bidu
s'imboligat che barra a una 'ide:
ca si hat unu pagu 'e coro 'onu
cheriat cambiare su padronu.
25. T
Già cheria torrare, ma pensamus
chi a dispettu hat tentu sa picciocca;
no b'adoran pius sa Deleclamus
como fimis in campu: gherra e tocca!
Cunsideradu han pianu 'e Priamus
cando ispianadu nd'han sa rocca;
da-e haer agidu a su revessu
'idu hasa. Oriente, it'hat suzzessu?
26. P
Priamu morit bezzu e onoradu
morit gherrende e faghet su dovere;
ina de sos tuos pagu nd'hat torradu
han perdidu in sas undas su podere;
Agamennone cando est arrivadu
hat bidu amigada sa muzere:
ca prite in Occidente sas feminas
sun adulteras tottu e cuncubinas.
27. T
Oriente, sos isciocos desizos
ch'has apagadu, it'has fattu figura?
Priamu perdet vintiduos fizos,
l'hana leadu oltre chentu nuras,
sas fizas suas fin tottu in fastizos
abisu sunu cosas chi trascuras:
che l'han leadu fìnas sa muzere...
bidu has d'Ocidente su podere?...
28. P
Agamennone da chi nd'est bennidu
agatat a Egisto castu lizu
chi hat buscadu e cazzadu desizu
e ses cun Clitennestra divertidu;
Clitennestra hat mortu su maridu
poi a issa l'hat mortu su fìzu;
ca sos peccados bostros sun guari
e poi bos bocchides pari pari.
29. T
Da' Oriente est bennidu su male
poi fatt'has como sa figura brutta;
cun ricca sicidade Orientale
chi da-e s'Occidente 'enit distrutta;
ca l'han arada e semenada a sale
poi chi tottaganta l'han allutta;
istilla, Oriente, sa memoria:
cantas lacrimas b'hat in cuss'istoria!
30. P
Occidente, a t'abbarras cittu e mudu
chi fìnas a t'intender mi das pena;
a coro abertu morit cun s'iscudu
in terra sua no in terra anzena;
e Menelau, su grande corrudu,
assora issu torrat a Elena;
emmo chi cuss'isposa hat acciapadu
però sos corros no si nd'hat cazzadu.
31. T
De corros postu no nd'han a primore
ca est bennidu in massa unu zimbellu;
e chie servidora o servidore
a pius de su perdidu masellu;
in sas portas Acheas morit Ettore
e Andromaca chin su fizu bellu:
Oriente mischinu, ite carazza
restat s'infamia e distrutt'est sa razza!
32. P
Elena chi jà fit bella de pannos
fìt ispinosa che fìgumorisca:
ca azzesu hat su fogu cun sa lisca
a Menelau hat causadu dannos;
s'istada est cun Paride deg'annos
la dêt haer ciapada frisca frisca;
la diat haer impicada o morta
eppuru l'hat leada attera 'orta.
33. T
Elena già l'hat gimbadu sas chizas
da-e s'onore tesoro e fortuna.
ma, però, Oriente, a ti nd'abizas
chi Elena fìt bella, ma fìt una;
Troja de bajanas nd'hat a mizas
tottu ispartas in sa greca laguna;
e lassan sos isposos chei sos boes
ca istan aunghende sos eroes.
34. P
Elena già fìt bella, ma fìt brutta
inoghe 'e sa rejone istat su jau;
e-i su bruttu e mesu 'e Menelau
mancari brutta meda si l'hat giutta;
si l'hat leada chin terra fìt ruta,
fit unu trau e est restadu trau;
s’inveces fìt istadu omine 'onu
cherfìda no l'haiat mancu in donu.
35. T
Elena ammachiada 'e sa favella
forzis incantu hat tentu seguru;
fìt cojuada e fìt ancora bella
ca fìt pittura 'e apicare in su muru;
no si che l'hat portada verginella
proite haiat una fiza puru;
e in su sulcu fundadu han sighidu
ma verginellas no nde han battidu.
36. P
Su ch'has nadu s'amore mi usurpas
ca ti ch'hapo 'ettadu intro sos fossos;
Elena già hat cummissu tantas culpas
prite Cupidu l'hat leada a mossos;
cun Paride finidu s'han sas pulpas
e Menelau regortu a sos ossos;
cuss'est suzzessu a parizzos Grecos
ca sos chi non sun boes sunu becos!
37. T
A pones chi piantas Alessandru
chi hat fattu aziones d'unu bruttu;
bi est su Simoenta, su Meandru,
cantos Trojanos mortos che hat rutu!
de samben arrujidu est s'Iscamandru
e-i su monte Ida est postu in luttu;
bastante de bajanos e bajanas
irruj'in rios, trainos, funtanas.
38. P
Achille fìt s'eroe Mirmidone
armadu de corazza e de iscudu;
ma Paride una frizza a su carrone
l'hat iscuttu, est mortu e bistat mudu;
su museo dei cussu leone
de Troja caladus 'est a ludu;
già est bennidu a fagher male a mie
malefadadu, ma restat inie.
39. T
Sa morte contat sa conclusione
a chie narat, toccat chi l'azzete;
ma s'eroe immortale Mirmidone
in dogni pilu b'haiat saete;
a Ulisse, Aiace e Telamone:
cantos nd'hat ruinadu Filotete;
infine hat pius de mizas duos
chi han fìnidu sos omines tuos.
40. P
Aiace est mortu e tentu hat ingannu
e gai mortu hat zente parizza:
Paride già est bellu cun sa trizza
no ischiat in gherra fagher dannu;
e pro Achille iscuttu hat una frizza
e hat mortu, s'eroe pius mannu,
su pius mannu hat tentu s'agonia
da-e su pius mezzanu chi tenia!
41. T
Sos poveros de Troja los coberis,
beni a Grecia a linghere sos oros;
unu minutu est custu de deris,
cantos frizzados eroicos coros;
proite sos Acheos gherrieris
s'han battidu isposas e tesoros;
e s'Occidente de gai li faghet
no m'has a narrer a chie lu paghet.
42. P
Sa vera zente Greca e zente Achea
sia sezis mortos torrende in caminu;
narami s'est chi mortu has a Enea,
su grande Orientale paladinu?
Bocchit a Turnu gherrende in trincea
e isposadu hat sa fiza 'e Latinu;
ca sos Occidentales già fin bonos
e fina inoghe si faghen padronos.
43. T
Sa terra est da-e sas armas carca
chi divoradu han ogni familia;
salvu s'est unu fizu 'e su monarca
benit a s'isposare e lu concilia;
su matessi Enea est postu in barca
e toccat cun su babbu sa Sicilia;
com'has cumpresu sos mios addossos
ue fìnidu ch'hana purpa e ossos.
44. P
Lassamus custa gherra istantiada
ca tantu sunu gherras de niente;
isperdida si ch'est sa Greca armada
e torrada no ch'est a s'Occidente;
invece Enea da-e s'Oriente
a Latina sua l'hat fundada;
a Roma si bi tenes d'esser re
cussa Roma la tenes da-e me.
45. T
Si cherimus lassare s'Ilione
inoghe puru tenimus s'adiu;
chi l'hamus postu in conclusione
però già si nd'ammentat chi'est biu;
Cambise osserva, a Serse e Darìu
e poi Alessandru Macedone;
ch'hat apranadu sas faturas tortas
'e Babilonia hat abertu sas portas.
46. P
Ma Babele fit mia e est assai
progredida in sa gherra e in talentos;
nâ, no est in Oriente su Sinni
ue Mosè hat tentu sos cummentos,
su ch'hat iscrittu sos cumandamentos
cosa chi tue no has tentu mai?
Fin'iscrittos in pedras no in pabilos
e si los cheres bider lezedilos.
47. T
E bastat, custa novella dotrina
già ti la zedo totta, bene intesu;
a carch'attera cosa ti avvicina
e cunservala cantu ses attesu.
Mi paret chi s'eroe 'e sa marina
hat a essere unu Genovesu:
fora da' esser de su logu tou
hat iscobertu unu mundu nou!
48. P
Ma già est d'Occidente miserina
e da-e s'Oriente già ch'est fora;
ma eo t'hapo dadu una dotrina
e est sa mia e la tenes ancora;
nara, nara si has una femina
chi s'assimizet a Nostrasignora
chi s'Oriente in sa vida l'hat polta
e ti nde l'hat batida cando est morta.
49. T
Da chi hamus lassadu sa dotrina
e ti nde conto in possessu chi sese;
Nostrasignora fit bella femina
est adorada in ogni paese;
ma imitada est da-e Fornarina
ch'est sa fìza de Giulia Farnese;
e l'hada Rafaellu copiada
fìza de custa e de su conte Ispada!
50. P
Dêt esser bella meda Fornarina
però est solu bella a part'e fora;
no mi la ponzas chin Nostrasignora
prite cudda est un'attera femina:
chi fatta l'hat sa possanzia divina
e sa cumpagna no bi est ancora;
Nostrasignora est sa mama 'e Deu,
ma est bennida da-e logu meu.
51. T
No ischimus s'haiat visu bellu
ma, solu chi fìt sabia e innozente:
però s'arte divina 'e Rafaellu
l'imitat bella infinitamente;
cussu est su signore 'e su pinzellu
chi no nd'hat tentu mai s'Oriente;
e est de Occidente intro su sinu
chi contat che Romanu e est Urbinu.
52. P
Ma Rafaellu est unu Rafaele,
però pintadu no hat cussa ebbia;
ma femina comente e-i sa mia
no nd'hasa virtuosa ne fedele;
ammenta chi s'anghelu Gabriele
a Maria l'ha nadu:- Ave, Maria! -
Ave Maria, sun sas feminas suas
e no nd'hat nadu a sas feminas tuas!
Pro su numeru 7
Sette sunu sos viscios capitales
e sette sun sos prodigios mazores,
sette sunu sas bolgias infernales
s'arcubalenu at sette colores;
Nostra Segnora 'e sos sette dolores
in coro finas at sette pugnales:
sette sos sacramentos sun intantu
e sette donos at s'ispiritu santu.
Contr'a unu giovanu improvvisadore
Amigu intelligente no mi lodes
isperende de mi fagher cuntentu.
Ca sas bonas bideas bene assodes,
servin a mie de impedimentu.
Pius de su ch'isperas pero podes
pigare in altu a su firmamentu.
Bastet chi tue tropu no presumas
ca ses puzone ancora a primas pumas.
Contr'a Remundu Piras
Accidenti, ah, fatta l'as sa proa
a puntare a mie su fusile,
ca tue maccu burdu de 'Iddanoa
as trattadu a Tuccone de imbecile;
nàschidu chena cabu e chena coa
e postu a fura in-d-unu jannile.
Ses nàschidu a sa moda 'e sos aràbos
dae una mama sola e chentu babbos.
De cantos astros bi at in s'aèra
(Frastimu)
De cantos astros bi at in s'aèra,
cantos pisches at su regnu marinu,
cantos buttios dat s'atmosfera
e cantas unzas pesat su terrinu;
cantos fiores b'at in primavera
e cantos coros palpitan in sinu:
cant'in mill'annos bi at de minutos,
falet in tronos e rajos alluttos.
Contende faulas
A unu piscadore in Maddalena,
sa pippa intro 'e mare ch'est falada;
s'annu infatu at piscadu una balena
e intro e corpus bi l'at acciappada.
Abbaidat sa pippa e fit piena,
fit che cando l'aiat garrigada;
si la ponet in bucca cun lestresa,
tirat sa pippa e fit ancora atzesa.
Difendende sa fémina fea
Muzere mia est niedda che tura
chi paret su dimoniu in cadena;
ma cando 'esso est cosa segura
chi mai la toccat manu anzena.
Pero sa tua est un'ermosa Eléna
e tottu a la toccare tenen cura:
pro ca est bella tenet custu lùcuru
chi ponnere ti podet pesu in cùccuru.