Barore Sassu, geniale aedo creativo dal verso ironico e caustico
Le feste patronali sarde sono sempre state un misto di manifestazioni di autenticità religiosa, con il simulacro del Santo portato in processione per le vie di paesi adornati di fiori e tappeti artigianali esibiti alle finestre e ai poggioli delle abitazioni, e festeggiamenti popolari, nel segno della tradizione, con le puntali sfide notturne tra apprezzati ed immancabili poeti estemporanei. Il contorno, in un recente passato, erano le bancarelle di giocattoli e di torrone, sfilate equestri con dame e cavalieri in costume tradizionale, ma il fermento e argomento dei più era l'attesa della disputa dei poeti “a notte 'e luna”. E il pensiero corre a una lontana gara poetica (durante l'infanzia a Illorai e che probabilmente rappresentò la mia “iniziazione”, perché destò la prima vera attenzione e passione per i poeti e la poesia) seguita in compagnia di mio padre e di nonno Puddu, poeta a taulinu, stimato a livello paesano per le composizioni a carattere satirico. I protagonisti, in una piazza comunale gremita all'inverosimile, erano il poeta locale Zuannantoni Carta (Illorai 15 ottobre 1928 – Nuoro 3 gennaio 2017) e l'allora settantenne Barore Sassu (Banari 25 febbraio 1891 – 10 settembre 1976), che non si risparmiavano “accese” otadas pungenti, con offese al limite dell'onore personale, finché il maturo poeta, al culmine dell'irritazione, arrivò a rivendicare un intervento risolutore della “forza pubblica sul palco”.
La richiesta di tiu Barore infiammò ulteriormente il pubblico in piazza che, ad ogni sferzante otada dei due improvvisatori, sottolineava il combattivo confronto con frequenti applausi. E proprio leggendo alcune note biografiche e caratteriali dell'aedo di Banari ho avuto la conferma della sua grande abilità nel creare con sapiente tempestività “teatro e spettacolo”; ricordi confusi e lontani, vissuti da bambino di cinque anni, nel segno e nel senso di un geniale creativo dal verso ironico e caustico. Barore Sassu è stato certamente uno dei più importanti ed amati cantadores; stimato dal pubblico e dagli appassionati delle gare poetiche per le sue puntuali otadas ad effetto, sempre fantasiose, originali e di ricercata perfezione metrica. Abile nello sviluppare “i temi giocosi”, ma altrettanto “capace di argomentare e difendere anche quelli più seri”. Avendo debuttato sul palco del suo paese a soli 17 anni, nel 1908 in un confronto con Pitanu Moretti, è stato tra i più longevi improvvisatori; registrò comunque le due significative e penalizzanti interruzioni causate dalla Prima Guerra mondiale, vi partecipò e subì anche l'esperienza della prigionia in Austria, e la proibizione delle gare in pubblico negli anni Trenta. Si sposò nel 1922 con Tottoia Cherchi ed ebbero sette figli. Dopo il matrimonio si stabilì per tre anni a Macomer e successivamente si trasferì al paese natio, dedicandosi anche ai lavori in campagna e all'impegno sociale come sindacalista della Cgil. Intensi gli appuntamenti poetici estemporanei e di scrittura, sempre caratterizzata da “satira pungente e sagace”. Con tanti avversari di gare poetiche coltivò sincero rapporto di stima e amicizia; considerò perfetta la poesia di Remundhu Piras, forte quella di Barore Tuccone e ragionevole quella di Peppe Sozu. Grande attenzione riservava ai giovani poeti, particolarmente per Mario Masala e per lo stesso poeta banarese Angelo Porcheddu, con cui intrattenne un interessante scambio lirico-epistolare. La biblioteca comunale di Banari è intitolata all'illustre poeta e ne custodisce anche un ricco patrimonio poetico, donato alla comunità dal nipote Antonio Gavino Cossu, per far veicolare un periodo d'oro della particolare letteratura sarda estemporanea.
Banari
Banari sete seculos de vida
tenet cun fama, meritu e onore
ca l'ana sos antigos costruida
tra su Monte 'e Silva e de Maiore.
De olias e binzas est guarnida
e terras de pastura e de laore
cun zente bella, educada e unida
cun paghe fratellansia e amore.
At tentu un'architeto 'e alta fama
e magistrados de professione,
ateros an sa Camera onoradu.
De duos arcivescovos fit mama
e de unu poeta a campione
cun copas e medaglias premiadu.
Chi so Sassu mi ‘anto e so cuntentu
Chi so Sassu mi ‘anto e so cuntentu
ca non m’est sa natura ‘istad’avara,
a sas tempestas non cambio cara
ne mi movet sa mùida ‘e su ‘entu;
sos parentes los appo in Gennargentu
e bi nd’appo in sas roccas de Limbara.
Ca so Sassu, parente a su granitu
resistente a su caldu e-a su frittu.
Barore Sassu e Barore Tuccone
SASSU
Sa ‘idda ‘e Tuccone est una ‘idda
chi non nde juat grascia peruna,
est logu chena pregiu nen fortuna
pienu de bandelas de aspridda,
non b’atzendet de fogu un’istinchidda
nen bi lughen sos rajos de sa luna;
valore sos terrinos no an in-cue
e che-a issos, Tuccone, lu ses tue.
TUCCONE
Tando naras chi sa ‘idda ‘e Tuccone
possedit terras malas d’ispeldiscias.
Creschet trivozu cun sas elvas miscias
sas chi ti faghen render su masone.
Arantzu no’, ne pompia ne limone,
ma b’at bortigu, binzas, ortaliscias.
Faghet patata segundu su giassu
cantu sa conca ‘e Barore Sassu.
A Remundu Piras
(...chi l'at nadu chi fit fizu 'e Gavinu Contene)
Si ch’ ‘intramos in fattos de onore
istanotte gia faghes paga proa,
prite aggredire su serpente boa
as fattu in sos calculos errore,
sos poetas chi sun in Biddanoa
sun totu fizos de Giampedru Dore;
e tue sese, si bene ti miras,
Remundu Dore e no Remundu Piras.
Contr'a sos poetas de pius pagu importu
in su 1946 (s'annu ‘e su tilipirche)
Pro chie campat e restat vivente
s’at ammentare s’annada ‘e ocannu;
ca est incalculabile su dannu
dae su tilipische impertinente.
Ma pro fortuna nostra veramente
no fit tantu maduru e tantu mannu.
Ma che nd’at una ratza pius maduru
chi como lende s’est sos palcos puru.
In sa tumba de un usuraia
In custa frita losa marmarina
in s'umbr' 'e unu nobile cipressu
reposat sa dea 'e s'interessu
sa chi fit de sos pòberos ruina.
E oe sa Justìssia divina
custu prammu 'e terrinu li at cuntzessu.
Ispozada 'e su bene importunu
l'at posta in basciu a paris a dognunu.
No so illusu e ne visionariu
No so illusu e ne visionariu
e non mi leo sas musas a giogu,
ma passo trancuillu in-d-ogni logu
de fronte a su poeticu iscenariu;
ca deo solu so s’incendiariu
ch’at a totu sos palcos postu fogu.
E non nd’istudan sa fiama mia
sos pompieris de sa poesia.
Gara poetica Palmas Arborea (6 de maju 1946) festa de S. Antiogu
Poetas:
Antoni Cubeddu
Salvatore Sassu
Tema: Su naufragiu in mare in compagnia cun Mama e Isposa, ma nde podet salvare una sola.
1 - SASSU
Est su momentu de bos annunciare
Sa parte meda bella e curiosa
Figurademi navighende in mare
In cumpagnia cun mamma e isposa
Sa nave benit a naufragare
In d'una tempestada burrascosa
E ca salvare nde potto una ebbia
Deo salvo sa cara isposa mia.
2 - CUBEDDU
Non est sa tua, un inutile bramma
Salvas s'isposa c'adorat a tie
Ca t'hat azzesu in coro una fiamma
Chi t'alimentat s'amore ogni die
Deo tia salvare prim'a mamma
Si su matessi suzzedidi a mie
Ca sa mamma recreu est dae tottu
Dae sa mamma si sposa happo conotu.
3 - SASSU
Chi s'isfaghe su mundu tott’intreu
Non mi rende dolore ne ferida
Che una mamma regina dechidda.
Proite est samben de su samben meu
Ma un'isposa chi m'at dadu Deu
Pro fìdele cumpagna in custa vida
Tott'in issa est s'amore e passione
Ca cun issa non bi est paragone.
4 - CUBEDDU
Su tema est'importante e delicadu
Ma est bisunzu a lu considerare
Su fatale momentu est'arrivadu
Rimediu non l'hat'a lu giambare
Deo salvo cudda chi vida m'hat dadu
Si una sola nde potto salvare;
Dolente si benzerat cussa die
Ca est issa c'hat dadu vid'a mie
5 - SASSU
Si bi penso più seriamente
Cantu sa vida est nobile e altera
Est s'isperienza de ogni vivente
Est s'iniziu de ogni carriera
Sa mamma est un'ierru solamente
Però s'isposa est una primavera
Tra sa essenzia e s'attera essenzia
Osserva sa distinta differenzia.
6 - CUBEDDU
Tottus sos fizzos chi sa mamma amades
Deo so siguru chi lu cumprendides
Bider boiare sas bostras edades
De chi sa mamma ostra conoschides.
Sos minores ca bezzos arrivades.
Est vida chi a mamma li devides
Duncas su prim'amore ismisuradu
Dev'esser'a mamma tributadu.
7 - SASSU
Sin che falat a fundu viaggende
Sa nave in mare, pro su tempus feu
E s'isposa bideras anneghende,
In sa tempesta chi cumanda Deu
Cun sos pilos isoltos pianghende.
Gridende, salvamiche isposu meu!
S'incuss'ora salvare non la cheres
Ses'omine ingannosu occhi muzzeres.
8 - CUBEDDU
Ingannosu non so s'ora est penosa
Ch'a mie m'hat batidu a tale istadu
Si sa disgrazia ti lea s'isposa
Già la deves cedire accunortadu
Si esseras de nou imbideadu
A t'abbrazzare un'atter'amorosa
Chi t'istime su propriu però
Sa mamma est una e non d'agatas nò.
9 - SASSU
Happende veru affettu a issa ebbia
Oh! ite dura pena, ite turmentu!
Ma cando tes intrare in s'apposentu
E non l'abbrazzas comente essende bia
Cand'has'a bider sa fotografìa
Posta in su muru o unu monumentu
Bidende cuss'amabile tesoro
Tando si non pianghes; non has coro.
10 - CUBEDDU
Morzende. a mie, mi tocca su coro
Zertu, proite a mie m'hat amadu
Pro sa disgrazia so isfortunadu
Lassare in mare sa prenda chi adoro
Ma non potto lassare unu tesoro
Sa chi m'hat fattu mannu e educadu
Si mori mamma, mamma non d'agatto
Ma s'amore cund'un'attera fatto.
11 - SASSU
Deves pensare a su primu signale
Chi ti hat dadu s'immagine bella
Cand'has giuradu s'impegnu fatale
De fronte a babbu, mamma e parentella
Tias tando affrontare unu rivale.
Armadu de pugnale o rivoltella
Cando chi la tenias pro l'amare
E oe morrer la lassas in mare.
12 - CUBEDDU
Mi pare chi torrende a nou sie
De cando mamma pro me fi penende
In su partu c'hat dadu lughe a mie
E m'hat campadu in su sinu allattende
E pro mi riposare notte e die
Cun su pè in su giogulu ninnende
Ma non s'est istraccada pro un'ora
Issa ha suffridu e suffrind'ancòra.
13 - SASSU
Una mamma merita calchi cosa
Deo non ti lu potto dinnegare
Ma s'est decrepita in s'edade annosa
Non b'hat bisonzu de la cunfortare
Mentres in domo, tenzende s'isposa
Da ch'enzo deo dae trabagliare
M'asada, mi carignat e mi abbrazzat
E i su malumore miche cazzat.
14 - CUBEDDU
Send'in s'umana vida militende
Mamma, est chi m'est servida de cunfortu
Mi paret s'ora de m'idere andende
Cand'ogni fattu pro me fia tortu
Cun sas debiles cambas caminende
Da chi sos primos passos happ'isortu
De cherrer cuminzare sempre in bramma
E attaccadu a sa coa de mamma.
15 - SASSU
Appena essende esserim'isposadu
Non tia perde de mamma sa sustanza
Ca oramai vivo separadu
E sempre bei passat sa distanza
Ma cun s'isposa enzesi accumpagnadu
In d'ogni istadu e d'ogni circostanza
Sunu meritos de sa prenda amada
Ca mamma duos gustos non ti dada.
16 - CUBEDDU
Lassa istare sa vida capricciosa,
Ch'est tantu cosa fea a reionare
Suzzedende in sa vida dolorosa
Chi potana disturbos capitare
Cando tue ti brigas cun s'isposa
Andas dae mamma pro ti cunfortare
Sa chi sempre cunfortu ti had dadu
Cun sos modos maternos chi had usadu
17 - SASSU
Ma in tottu sas oras de su die
Penso sempr'a s'isposa a s'opportunu
Da chi issa su coro had dadu a mie,
De duos coros fattu nd'amos unu
E non ti penses ch'ingannosu sie
In su campu amorevole comunu
Ca fattesi immancabile promissa
De l’amare comente m'amat issa.
18 - CUBEDDU
Est bellu c'hat s'amore fettas corte
E istimes s'isposa notte e die
Ma in mamma has'appidu d'ogni sorte
Non si poded cantare ne iscrie
Est passada in su strettu de sa morte
Pensa cando ti dessit vida a tie
E pustis chi ses devidu naschire:
Issa t'had azzuadu pro creschire.
19 - SASSU
Si a mamma tenza morta o tenza bia
In s'isposa non bi est paragone
Ca issa est cara e mi hat simpatia
E m'attirat amore e passione
In issa solu agato s'energia
De diffonder sa generazione
Ca tenzo un'isposa mi cuntento
Ma ca tenzo a mamma no m'ammento.
20 - CUBEDDU
Fin'a lu narrer pared cosa fea
Non bi sigas pius a replicare
Sa mamma ‘ezza es bella che una dea
Cand'est bezza si faghe pius amare
Sezzida pili cana in sa cadrea
Ti consizza comente camminare
Issa ti narat cun serena oghe
Non passes mai in cue, passa inoghe.
21 - SASSU
Chi a su mundu devia benire,
Est solu mamma chi m'hat promittidu
Ma un'isposa m'hat fattu godire
Su caru affettu sou inteneridu
M'imparad a pesare e a dormire
Che puzone chi posad in su nidu
Affettuosa che un'ermosa Elena
Da chi hat tentu gloria terrena.
22 - CUBEDDU
Tue ses fìzzu caru e non bastaldu
Dae mamma cun coro genuinu
Nara nara non ses istadu in caldu
Pro noe meses intro de su sinu?
Cun d'unu affettuosu amore saldu
Tes ammentare cando fis bambinu
Cant'ha suffridu pro ti fagher mannu
Pronta pro ti salvare da ogni dannu.
23 - SASSU
Ite importat s'epoca passada
Tottu su sacrifiziu e dolore!
Ca est vida e pianta disizzada;
Un'isposa est s'immagine de s'amore
Ma una mamma est pianta isfruttada
Mentre un'isposa est pianta in fiore
D'hada dae sa Divina Onnipotenzia
Cun sa sua amabile presenzia.
24 - CUBEDDU
Si consideras sa rejone fìssa
Non ti ponzas in oios umbras e nue
Mi chi est mamma sa divina promissa
Sa chi adoran sos fizzos in tottue
Sa pianta mazzore est semper issa
E oe fruttu sou contas tue
Non t'ind’amentas, ch'in sinu t'hat giuttu
E de su pettu sou latte has suttu.
25 - SASSU
D'hadu ch'est sa pranta et sa natura
Mamma pro primu cheret onorada
Ma oramai conta tramontada.
Est in sa soglia de sa sepoltura
Mentre s'isposa ancora in sa friscura
Comente una rosa serenada
A una mamma ite importu dasa
Ch'est pro morre oe o morre crasa.
26 - CUBEDDU
Si ti la lea sa morte fiera
Chi tue non la podes liberare
Non est morte vigliacca cusidera
Apposta fatta pro la consumare
Intantu non d'agatas un'attera
E pro cussu la deves pius amare
Ca si morta de vida che la cazzat
Un'attera non tinde rimpiazzat
27 - SASSU
Pro una mamma nd'enit su piantu
A unu fizzu chi bene hat pensadu
Ma si un'isposa ti has leadu
Pianghes tes in coro atteretantu
Ma si l'ides andende a campusantu
Ses solu in battor muros inserradu
Si t'amat e si l'amas de abberu
Tando ti moris de su disperu.
28 - CUBEDDU
Deo ti dò una cosa a proare
A tie ca ses unu diligente
Sende de fronte a s'arcu potente
Giambas, non si poden iscampare
Deo cuntentu de morrer impare
Salvare mamma o salvare niente
O morrer pro mamma e pro s'isposa
Dende un'addiu a sa vida amorosa.
29 - SASSU
Eo so fattende sa matessi cosa
Fatto sa limitada conclusione
Un'est'amore un'est passione
Un'est natura artificiosa,.
Ma pro amore una mamma o isposa
Est naturale sa creazione
App'eo puru sas bideas tuas
Si potto la libero ambas duas.