Melchiorre Murenu, l'Omero sardo che segnò la storia poetica sarda dell'Ottocento
L'originale forma espressiva della poesia in limba, per la naturale e istintiva creatività di Melchiorre Murenu (Macomer 1803 – 1854), ha avuto un fondamentale sviluppo e diffusione popolare nell'Ottocento. Murenu – conosciuto come l'Omero sardo del Marghine per la sua valenza poetica e condizione di cecità, causata dal vaiolo all'età di tre anni (Da-e pizzinn' 'e tres annos/ pro mia crudel'azzotta/ unu infettu de pigotta/sa vista mi nd'hat leadu...) – ha lasciato un significativo segno nella storia della poetica per il ruolo determinante dei suoi versi estemporanei, caratterizzati dalla specificità letteraria-linguistica e da quella prettamente umana e biografica.
Melchiorre Murenu, figlio di Giovan Battista Ledda e Angela Ledda, era appartenente ad una famiglia di piccoli proprietari che precipitò nell'estrema povertà con l'arresto e scomparsa del genitore. Da giovanissimo adottò il cognome della nonna materna. Essendo analfabeta, ma “dotato di una memoria prodigiosa”, plasmò la sua cultura e alimentò le conoscenze attraverso i sermoni e i discorsi dei predicatori e clero della Parrocchia, vicina all'abitazione familiare; e proprio per la sua memoria non comune riusciva con estrema facilità ad acquisire e custodire ogni informazione udita, per poi riversarla in versi nei frequenti confronti con l'antagonista Maloccu, il poeta-bandito di Fonni Si dimostrò ben presto un distinto improvvisatore di grande senso ironico, dai puntuali richiami morali e di “eloquio fluente”; acquisì, col tempo, una sua limpida visione critica su eventi storici e sulla quotidianità sociale ed assimilò oralmente, da ogni narrazione, una notevole ed utile cultura religiosa e letteraria.
Si caratterizzò quindi per delle composizioni fortemente “moraleggianti” sui costumi e vizi umani (rappresentative di un'epoca e di una cultura personale sviluppata ed assimilata nell'assiduità alle prediche dei religiosi); mentre in altre poesie si rese consapevole “voce” dei diseredati e dei poveri, vittime del malessere causato dalle disparità e ingiustizie sociali. I canti del Murenu sono stati tramandati principalmente dalla tradizione orale. Godeva di una grande popolarità tra le classi più umili e popolarissimi, se non addirittura celebri anche nell'attualità, sono i versi “Tancas serradas a muru/ Fattas a s'afferra afferra/ Si su chelu fit in terra/ L'aiant serradu puru.//”, riferiti all'Editto delle Chiudende emanato dai Savoia. La passionalità che Murenu metteva nel suo poetare “lo resero odiato” dalle vittime dei versi, tanto da presupporre che ne sia stata la causa di morte: morì precipitando da un dirupo e le varie congetture portano a dei sicari, prezzolati per vendicare dei componimenti estremamente espliciti e offensivi.
*Il ritratto di Melchiorre Murenu è tratto da un murales realizzato dalla nota artista Pina Monne
Maria isconsolada
Oh! Povera Maria isconsolada,
ahi e cantu mi causas annoggiu!
Da-e cando ses cun Pedru cogiuada
non ti mancan tres lagrimas per oggiu.
Già li deghiat una pugnalada
su paralimpu ch'hat fattu su coggiu!
Culpa mazore teniat e neghe
chie hat dadu Maria a Pedru Feghe!
Sas beffes
Perdona e cumpati, amigu meu,
e-i cussas beffes cun megus las lassa:
menzus esser castigadu 'e Deu
chi non corrudu e fizu 'e bagassa!
Sos saludos
Deo soe Maloccu:
pedra 'ia e de toccu.
E deo so Caria
de toccu pedra ‘ia.
Eo so Melchioro:
pedra 'ia e de coro.
Su chivarzinu
Cristina s'est cun megus lamentada
cun modos serios, suaves e circundos.
Nacch'issa faghet a s'accostumada
unu cartu 'e trigu in battor tundos.
A tie, Giuanne, cun battor vagabundos
non ti bi faghet una moliada.
Cristina est affannosa e affliggida
a forza 'e chivarzinu totta chida.
Tres ingratas
Limusina una orta hapo pedidu:
in tres chi fini nemos mi l'hat fatta.
Tristu cuddu chi pedit a s'ingratta,
menzus s'adduret famidu e sididu.
Tottas tres fin galanas cale fera,
una bella, una fea, una passante.
Mi 'etto a pes insoro suspirante
pedinde una minore violera,
eppuru non bistesit a manera
de m'haer sa dimanda cunzedidu.
Sa bella tenet donu preziosu
ch'incantat su l'intender faeddare;
e deo la creia bona a dare
comente fit de trattu graziosu.
Eppur'in cuss'istante bisonzosu,
mancu pro Deu mi hat favoridu.
Sa passante mi paret piùs ingratta
sa chi pro bella s'est dende vantizzu .
Appenas issa già nd’hat unu pizzu
che-i su prumu ch'infunden in pratta;
bae chi tind'irbulas ratta ratta,
s'istas a bezza a leare partidu.
Pro cantu chi de donos no est ricca,
no si pintet pro bella sa passante,
mentres est cambiada in d'un'istante
ch'e-i sa morta imbalsamada e sicca.
Eppur'in d'una grassia pittica
de mi cunzeder no hat permittidu.
Torremus a su contu 'e sa fea
chi non faghet a s'omine disizzu.
In porzedere, in trattu e assimizzu
poto narrer chi paret un'ebrea;
creo ch'est de sa rèpula giudea
de cuddas chi han a Deus persighidu.
Sa fea fit niedda cale moro
de unu trattu su piùs oscuru,
gai matessi giughiat su coro
ostinadu, nieddu, forte e duru.
Azzottadu cherìa deo puru
su m'esser a pes suos attrividu.
Sì legget puru 'e su riccu Epulone,
in su sant'evangeliu sagradu
chi pro haer a Lazzaru negadu
de sustentu una trista purzione
s'est cundennadu a sa perdizione
perdinde cantu bene hat acheridu.
E s'incontrada su riccu esclamende
in d'una pena sa piùs ingrata
e bidet in sa patria beata
a Lazzaru sa gloria gosende:
un'uttiu de abba l'est pedende,
eppuru non l’est mai cunzedidu.
Finalmente, tenidende timòria
pro cantu nos minettat s'iscrittura,
pro culpa de sa zente cori dura
non s'abberin sas portas de sa gloria.
Finas Deus nde perdet sa memoria
de chie no consolat s'affliggidu.
Bendidu t'has
Bendidu t'has su campu fioridu
Pro ti leare vanas violeras,
Torradiche a su buscu si ti seras
A ue has su peccadu committidu.
Bendidu t'has ogni preziu famosu,
Bene podes discurrer chi ses una,
Naschida senza benes de fortuna
Fiza de unu babbu bisonzosu,
Cuddu bene chi haias preziosu
Como l'has a ruina e ispuzzidu.
Como 'e tottu l'has fattu a ruina
Ch'hatera cosa nobile non tenes,
Mancari chi conchistes milli benes
De sa mezus ricchesa ses meschina,
Vana, capricciosa, libertina,
Giughes unu carattere imprimidu.
Giughes unu carattere in su fronte
Declarende sa tua disaura,
Pro no lu legger d'ogni criatura
T’esseres assolada in d’unu monte,
Pro ch'est giaru che sole in s'orizzonte
Su tou disastru in breve suzzedidu.
In su peus disastru che ruesti,
Su difettu s’es bidu meritabile,
Como l'hat fattu pius annotabile
Cuddu viaggiu longu chi fattesti
Pro su cale una pena nde tenzesti
Chi a estremos de morte ti hat battidu.
A estremos de morte giuttu t'hada,
Mira chi cussa pena est malu crancu;
Cuada ti s'esseras a su mancu;
A su male e addite ses torrada?
Timo chi non che colet cust'annada
Senza torrare a su matessi nidu.
A su nidu bi torras a piazzu
Si non lassas sa burla ei su giogu,
Iscrie chi t'apparizen su logu
No siat chi b'incontres imbarazzu
E torras a li dare calchi abbrazzu
Ai cuddos chi tenes in confidu.
In cunfidu e in giaru ti so nende
Beffes cantu ti offerit sa natura,
Tue che cando esseras netta e pura
Tantas prendas de oro comporende,
Ma si tenes giudiziu cumprende
Chi a tie non t'est nudda permittidu.
A tie non ti deghen arracadas
A las giugher a pompa sona sona,
Postu ti nd’hana in manos una bona
De cuddas pius bellas e incrastadas,
Cun duas pedras tundas appicadas
Cun sa punta crudele che ispidu.
Su giustu, non ti parzat ordivinzu.
Considera chi sunu bonos fìnes,
Su chi podes ispender in macchines
Fagheli a babbu tou unu cosinzu,
Ca si pioet e faghet ludrinzu
In domo lu tenides istasidu.
A su consizu meu attende e mira
Penso pro babbu tou, macca e vana,
Tue cun arraccadas e collana
Babbu tou sas solas tira tira,
Lu giuru chi non balet una lira
Cantu subra tue giughes bestidu.
Pro cale sa idda est testimonza
De cantas beffes chi a tie imploro;
Comporad'hasa un'aguzza de oro
Senza sentire nessuna 'irgonza
Pro chi manna giughìa sa conconza
Cantu cussa ch'infine t'han fichidu.
Si poderes tesoros comporare
A su chi fìsti non bi torras crasa,
Totu su bene tou dadu l'hasa
Non lu torras piusu a conchistare;
Anzis prus prestu has' a torrare
A su male chi tottu t'han sentidu.
In te non b'hat pius presunzione
Non ti meritas pius sentimentu,
Cari manna si seru haeras tentu
T'aias comporadu unu cuzone,
E ti fisti assolada che murone
Pianghende su bene chi has perdidu.
Pro finis ecco giaros sos morivos
De cantas beffes meritana a tie,
Compera cantu gheres notte e die
Arraccadas, collanas e azzivos,
Ma pensa chi dai ora tenes brivos
Sos raios de su preziu candidu.